Η ΙΚΕΣΙΑ ΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΜΑΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ

Με αφορμή την παράσταση Ικέτιδες που ανέβηκε στην Επίδαυρο και στο Κηπο-θέατρο Παπάγου, ας δούμε ο θεσμός της ικεσίας, (μια αρχαίοελληνική πρακτική, όπου οι άνθρωποι ζητούσαν άσυλο ή προστασία από μια ισχυρότερη δύναμη ή θεότητα), έχει εξελιχθεί και επηρεάσει τις σύγχρονες νομικές και διεθνοδικαιϊκές πρακτικές αλλά και το εσωτερικό δίκαιο χωρών, με διάφορους τρόπους.

Ειδικότερα, μπορεί να εντοπιστεί η επίδρασή του στις έννοιες του ασύλου, της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της προσφυγής σε διεθνείς οργανισμούς.

1. Στο σύγχρονο διεθνές δίκαιο, το άσυλο προστατεύεται από συμβάσεις όπως η Σύμβαση της Γενεύης του 1951 για το καθεστώς των προσφύγων, η οποία εξασφαλίζει το δικαίωμα των ατόμων να ζητούν προστασία από άλλες χώρες γιατί κινδυνεύουν από διωγμούς ή επικίνδυνες καταστάσεις για την ζωή τους στην πατρίδα τους. Το δικαίωμα αυτό είναι βαθιά ριζωμένο στο ανθρωπιστικό δίκαιο και στην αρχή της ανθρωπιστικής προστασίας, (κεντρική στον θεσμό της ικεσίας).

2. Η ικεσία συνδέεται επίσης με την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καθώς στην αρχαιότητα η ικεσία αποτελούσε έκκληση για προστασία από αδικίες ή βία. Σήμερα, τα δικαιώματα αυτά προστατεύονται από διεθνείς συνθήκες, όπως η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και οι περιφερειακές συνθήκες για τα ανθρώπινα δικαιώματα (π.χ. η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου).

Η ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ

Tα χαρακτηριστικά της αρχαίας ελληνικής ικεσίας και του ασύλου διατηρήθηκαν ιστορικά, ενώ μετακινούμαστε από τον κόσμο του μύθου, του δράματος και της θρησκείας. στον κόσμο της ρητορικής, των πόλεων και της ταυτότητας των πολιτών.

Και αυτό γίνεται φανερό από τον πέμπτο αιώνα π.Χ. (470,422 π.χ.) σε χαρακτηριστικές τραγωδίες, τις Ικέτιδες του Αισχύλου και τις Ικέτιδες και την Μήδεια του Ευριπίδη, στον Πλαταϊκό του Ισοκράτη ως παράδειγμα από τη ρητορική του τέταρτου αιώνα (373 π.χ.).

Στην περίπτωση του δράματος έχουμε διαπιστώσει ότι η ιερότητα των ικετών/ικετίδων και των αιτούντων άσυλο ακολουθεί έναν άγραφο νόμο.
Το απαραβίαστο των ικεσιών εξακολουθεί να έχει θρησκευτικά χαρακτηριστικά, καθώς θα μπορούσε να χορηγηθεί άσυλο σε κάθε αλλοδαπό που αναζητούσε καταφύγιο στο ναό ή στο βωμό ενός τοπικού θεού.
Ωστόσο, στην όλη διαδικασία της ικεσίας και της χορήγησης ασύλου συνυπάρχουν θρησκευτικά και πολιτικά στοιχεία στις αρχαιοελληνικές τραγωδίες, περιλάμβαναν δηλαδή πέραν των θεϊκών επιταγών και πολιτικές σκοπιμότητες, που συνδέονταν με την κοινωνική οργάνωση, τους θεσμούς και το νομικό-δικαστικό σύστημα της πόλης.

Στις "Ικέτιδες" του Αισχύλου το αίτημα προστασίας και ασύλου από τους Δαναΐδες φέρεται στη συνέλευση των Αργείων και τα αιτήματά τους γίνονται δεκτά μέσω δημοκρατικής διαδικασίας με βάση την θεϊκή επιταγή, ενώ στις "Ικέτιδες" και στη "Μήδεια"του Ευριπίδη, ο βασιλιάς λύνει το πρόβλημα του ασύλου μόνο του, διαφοροποιώντας τα συμφέροντα της πόλης από τα δικά του.

Στην περίπτωση του "Πλαταϊκού" του Ισοκράτη, ο ομιλητής παρουσιάζει σύγχρονους ηθικούς και πολιτικούς λόγους για να κάνει τους Αθηναίους να αποδεχθούν την έκκληση, δημιουργώντας μία ανθρωπιστική συμπεριφορά, που είχε μεγάλη σημασία για τους μετέπειτα διαδικασίες και το θεσμικό πλαίσιο στην ελληνιστική περίοδο.

Το πανελλήνιο χαρακτηριστικό της «ξενίας»/φιλοξενίας, μπορούσε να ενισχύσει το αίτημά της ικεσίας.
Παρόλα αυτά, η πολιτική προστασία του πρόσφυγα, του ικέτη δεν χορηγείτο άνευ όρων.
Ήταν μια σοβαρή απόφαση για μια πόλη να χορηγήσει άσυλο με πολλές επιπτώσεις, επομένως η παράκληση μπορούσε επίσης να απορριφθεί.

Η σημαντικότερη συνέπεια είναι ότι ο πρόσφυγας/ικέτης γίνεται κεντρικό πολιτικό πρόσωπο σε ζητήματα διεθνούς δικαίου και τα στοιχεία για τις πολιτικές και διπλωματικές λύσεις αναδύονται ήδη από την ελληνική αρχαιότητα.

ΟΙ ΙΚΕΤΙΔΕΣ ΤΟΥ ΑΙΣΧΥΛΟΥ ΣΤΗΝ ΤΡΙΛΟΓΙΑ “ΔΑΝΑΪΔΕΣ”

Οι "Ικέτιδες" του Αισχύλου είναι μία από τις παλαιότερες σωζόμενες τραγωδίες (γράφτηκε το 461 π.χ.) και η πρώτη του κύκλου της "Δαναΐδων", μια τριλογία της οποίας οι άλλες δύο τραγωδίες έχουν χαθεί.
Το έργο αναφέρεται στις κόρες του Δαναού, τις Δαναΐδες, οι οποίες φεύγουν από την Αίγυπτο για να αποφύγουν έναν αναγκαστικό γάμο με τους Αιγύπτιους ξαδέλφους τους. Φτάνουν στο Άργος και ικετεύουν τον βασιλιά Πελασγό να τις προστατεύσει.

Το έργο επικεντρώνεται στην ένταση μεταξύ του σεβασμού προς τον θεσμό της ικεσίας και την ανάγκη προστασίας των δικαιωμάτων και της ανεξαρτησίας της πόλης.
Τα ηθικά ζητήματα επικεντρώνονται γύρω από το δικαίωμα της επιλογής και της αυτοδιάθεσης των γυναικών, την υποχρέωση της φιλοξενίας και την προστασία των αδύναμων.
έργο προβάλλει την ανάγκη σεβασμού της ατομικής ελευθερίας και της προσωπικής βούλησης, ενώ παράλληλα αναδεικνύει την καταπίεση που μπορεί να προκύψει από εξωτερικούς καταναγκασμούς.

Ο βασιλιάς του Άργους βρίσκεται μπροστά σε ένα ηθικό δίλημμα: να δεχτεί τις ικεσίες των Δαναΐδων και να τις προστατεύσει, διακινδυνεύοντας έναν πόλεμο με την Αίγυπτο, ή να αρνηθεί την προστασία για να διασφαλίσει την ασφάλεια της πόλης του. Εδώ τίθεται το ζήτημα της φιλοξενίας (ξενία) και της υποχρέωσης προστασίας των διωκόμενων (θεσμός της ικεσίας), κεντρικός θεσμός στον ελληνικό πολιτισμό (και σήμερα).
Η Τραγωδία προβάλλει επίσης την σχέση μεταξύ θεϊκού νόμου (σεβασμού προς τους ικέτες) και ανθρώπινης δικαιοσύνης, την σύγκρουση της ικεσίας με τις πολιτικές ανάγκες και τα συμφέροντα της πόλης, προβάλλοντας την αναζήτηση μιας ισορροπίας μεταξύ της θεϊκής δικαιοσύνης και της ανθρώπινης διακυβέρνησης αφού ο βασιλιάς κυβερνά στο όνομα του λαού του και οφείλει να σεβαστεί την συλλογική απόφαση των πολιτών.

ΟΙ “ΙΚΕΤΙΔΕΣ" ΤΟΥ ΕΥΡΙΠΙΔΗ

Οι "Ικέτιδες" του Ευριπίδη (γράφτηκε και παρουσιάσθηκε το 422 π.χ.) ασχολούνται με ένα διαφορετικό θέμα.

Στην τραγωδία αυτή, οι Θηβαίοι (σύμμαχοι της Σπάρτης) νίκησαν τους Αθηναίους στο Δήλιο και δεν άφηναν για πολλές μέρες να θάψουν τους νεκρούς τους. Οι μητέρες των Αργείων στρατηγών που έχασαν τη ζωή τους στη Θήβα πολεμώντας στο πλάι του Πολυνείκη προσπέφτουν Ικέτιδες στο βωμό της Δήμητρας στην Ελευσίνα, με την υποστήριξη του βασιλιά του Άργους Άδραστου. Ζητούν τη βοήθεια του βασιλιά της Αθήνας Θησέα, γιατί οι Θηβαίοι κρατούν τους νεκρούς και δεν επιτρέπουν την ταφή τους.
Ο Θησέας ανταποκρινόμενος στο δίκαιο αίτημα ετοιμάζεται να στείλει μήνυμα στον βασιλιά της Θήβας Κρέοντα όμως τον προλαβαίνει η άφιξη Θηβαίου Κήρυκα που φέρνει το δικό του μήνυμα στον Θησέα. Του ζητά να διώξει τον Άδραστο και τις μητέρες διαφορετικά θα τους επιτεθούν.
Ο Θησέας όμως σεβόμενος τον θεσμό της ικεσίας, οδηγεί τον στρατό της Αθήνας ενάντια στους Θηβαίους και φέρνει στην Ελευσίνα τους νεκρούς στρατηγούς όπου και τους καίουν. Μία από τις γυναίκες, η Ευάδνη σε ένα παραλήρημα ορμά στη φωτιά και καίγεται μαζί με τον άνδρα της Καπανέα, παρά τις παρακλήσεις του πατέρα της Ίφη

Η απόφαση του Θησέα να βοηθήσει τις μητέρες δεν είναι απλώς μια πράξη φιλανθρωπίας, αλλά και μια δήλωση για τον ρόλο της Αθήνας ως υπερασπιστή των ηθικών αξιών και της δικαιοσύνης (θεϊκής και ανθρώπινης) στον ελληνικό κόσμο, αναδεικνύοντας τη λεπτή ισορροπία ανάμεσα στη νόμιμη υποστήριξη των ηθικών αξιών και στον κίνδυνο για την πολιτεία της κλιμάκωσης της βίας.

Ο Ευριπίδης εστιάζει στα ηθικά διλήμματα που αφορούν την πολιτική εξουσία, τη δικαιοσύνη και την ηθική υποχρέωση του ιερού και καθολικού δικαιώματος της ταφής των νεκρών, ανεξάρτητα από τις πολιτικές ή πολεμικές συγκρούσεις. Το έργο θίγει το ζήτημα της οικουμενικότητας της ικεσίας και της ανάγκης να υπερασπιστούν ακόμη και τους εχθρούς σε αυτό το πλαίσιο.

ΙΣΟΚΡΑΤΟΥΣ “ΠΛΑΤΑΪΚΟΣ”
Βρισκόμαστε στα 374/73 π.Χ., εποχή ακμής της Θήβας. Αν και σύμμαχοι με τους Αθηναίους, οι Θηβαίοι θέλησαν να προλάβουν τη συμμαχία των Πλαταιών με την Αθήνα.
Έτσι, επιτέθηκαν εναντίον της γειτονικής τους πόλης, την κατέστρεψαν και ανάγκασαν τους κατοίκους της να την εγκαταλείψουν».

Ο Ισοκράτης παρουσιάζει σ’ αυτόν τον λόγο του έναν Πλαταιέα να απευθύνεται στους Αθηναίους, ενώπιον των οποίων κατηγορεί τους Θηβαίους για τη βάρβαρη καταστροφή της πόλης του και ικετεύει για την βοήθειά τους για την πατρίδα του.

ΚΑΤΑΛΗΓΟΝΤΑΣ
Πέραν από την επίδραση του αρχαιοελληνικού θεσμού της Ικεσίας στο δικαίωμα ασύλου και στα ανθρώπινα δικαιώματα, καθώς και στις συνθήκες του διεθνούς δικαίου για αυτά, η ικεσία της αρχαίας εποχής μπορεί να θεωρηθεί σήμερα ως πρόδρομος της σύγχρονης προσφυγής σε διεθνείς οργανισμούς και δικαστήρια.

Σήμερα, κράτη και άτομα μπορούν να προσφύγουν σε διεθνή δικαστήρια (π.χ. το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης) ή σε διεθνείς οργανισμούς (π.χ. ΟΗΕ) για την επίλυση διαφορών ή την προστασία των δικαιωμάτων τους, αντανακλώντας την αρχαία πρακτική της προσφυγής σε μια ανώτερη αρχή για δικαιοσύνη και προστασία.

Και η Ελληνική δικαιοσύνη, σωστά αποφασίζοντας για την μη έκδοση των 8 ικετών Τούρκων φυγάδων, τίμησε την μεγάλη μας πολιτισμική μας κληρονομιά του θεσμού της Ικεσίας, πριν μερικά χρόνια, αφού οι φυγάδες ικέτες θα αντιμετώπιζαν μέχρι και την θανατική ποινή εάν τους εκδίδαμε στην Τουρκία.